Ο χώρος στον οποίο θα κατασκευαστεί το νέο γήπεδο του Παναθηναϊκού και οι αθλητικές εγκαταστάσεις του Ερασιτέχνη βρίσκονται στα όρια μίας ευρύτατης περιοχής με ιδιαίτερο ιστορικό – πολιτιστικό
ενδιαφέρον, όχι μόνο για τον πληθυσμό της πρωτεύουσας αλλά και για το σύνολο των ξένων
επισκεπτών της χώρας.
Η περιοχή του Ελαιώνα συμπίπτει με τον Ιερό Ελαιώνα των αρχαίων Αθηναίων που ήταν επιπλέον
περιοχή αναψυχής και εξοχικών περιπάτων και τα αρχαία ευρήματα είναι πολλά και σημαντικά.
Η σημερινή Ιερά οδός που τον διασχίζει από ανατολικά προς δυτικά ακολουθεί με ελάχιστες αποκλίσεις
την πορεία της αρχαίας, εκατέρωθεν της οποίας υπήρχαν τα νεκροταφεία της πόλεως των Αθηνών. Η
έκταση των ελαιόδενδρων στη θέση των ΤΕΙ Αιγάλεω, εκεί που διασταυρώνεται η Π. Ράλλη με την Θηβών
αποτελεί το μοναδικό εναπομείναν δείγμα του κάποτε φυσικού “ελαιοτοπίου” που συνδέεται με την
ιστορική ονομασία της περιοχής.
Μνημεία κλασσικά
Ιερά Οδός (Ρούφ /Βοτανικός/Αιγάλεω): Ο σεβαστότερος και ιερότερος δρόμος που οδηγούσε στο
Ιερό της Ελευσίνας. Είχε μήκος 22km και μέσο πλάτος 5m, άρχιζε από την Ιερά Πύλη (Δίπυλον στον
Κεραμεικό, κοντά στο Πομπείον και τον Ηριδανό ποταμό), όπου υπήρχε το Ιερόν των «Τριτοπατόρων»,
ακολουθούσε για λίγο τη σημερινή οδό Πειραιώς και μετά τη σημερινή Ιερά Οδό. Περνούσε ανάμεσα
στους πρόποδες της Πάρνηθας και του Αιγάλεω και κατέληγε στο Ιερό της Ελευσίνας. Από εκεί
περνούσε η πομπή των Μεγάλων Ελευσίνιων. Και από τις δύο πλευρές της οδού, σε όλο το μήκος της,
υπήρχαν ιερά, βωμοί,τάφοι και άλλα μνημεία (από τα οποία σώζονται μερικά ερείπια), όπου οι
πεζοπόροι προσέφεραν θυσίες και έψαλλαν ύμνους.
Μια στάση γινόταν στην «ελιά του Πλάτωνα» όπου υπήρχε και ένα ιερό. Η ελιά του Πλάτωνα βρίσκεται
εκεί που σήμερα είναι ο Βοτανικός κήπος, που είναι ένα απομεινάρι του απέραντου ελαιώνα που υπήρχε
εκεί στους αρχαίους χρόνους. Δυστυχώς, η ελιά δεν υπάρχει πιά. Έπεσε πάνω της ένα λεωφορείο και
την κατέστρεψε ολοσχερώς μετά από βλάστηση 2500 ετών. Υπάρχει μόνο η στάση «Ελιά». Απέναντι
ακριβώς από τη στάση αυτή στη δεξιά μεριά της σημερινής Ιεράς Οδού, υπάρχει ένα εκκλησάκι του
Αγίου Σάββα όπου έχουν εντοιχιστεί πολλά μαρμάρινα μέλη, πιθανόν αυτού του αρχαίου
προαναφερόμενου ιερού.
Στους Ρειτούς ή Ρυτούς (σημερινή λίμνη Κουμουνδούρου) υπήρχε λίθινη γέφυρα, που κατασκευάστηκε
το 421 π.Χ. Λείψανα της αρχαίας Ιεράς Οδού έχουν βρεθεί σε αρκετά σημεία της διαδρομής της.
Μετρό και αρχαιότητες
Η κατασκευή των έργων του Μετρό στην επέκταση Μοναστηράκι-Αιγάλεω είχε να αντιμετωπίσει και την
πρόκληση των μεγάλων σε έκταση και μακροχρόνιων αρχαιολογικών ανασκαφών, καθώς η χάραξη
της Γραμμής κινείται στον άξονα της αρχαίας Ιερά Οδό. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αρχαιολογικές
ανασκαφές της επέκτασης κάλυψαν συνολική έκταση που ξεπέρασε τα 7.000 τ.μ. (3 σταθμούς και
φρεάτια). Η διαδικασία υπήρξε επίπονη και μακροχρόνια αλλά χάρις στην ανασκαφή του Μετρό ήρθαν
στο φως σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα.
Τα βασικότερα από αυτά είναι:
• Τμήματα της αρχαίας Ιεράς οδού στο πλήρες πλάτος του οδοστρώματος της, ιδιαίτερα των
κλασσικών χρόνων (5ος Αιώνας)
• Τμήματα συνοικιακών νεκροταφείων
• Συγκροτήματα κατοικιών και εργαστηρίων από τα Αρχαϊκά έως και τα Βυζαντινά χρόνια
• Τμήματα αρχαίων τοίχων με ιδιαίτερα καλή τοιχοδομία που πιθανότατα ανήκουν σε αρχαίους
ναούς
• Αρχαίοι αποθέτες με πολλά ευρήματα όλων των εποχών (μαρμάρινες επιτύμβιες στήλες,
κεφαλές αγαλμάτων και πάρα πολλά χάλκινα νομίσματα)
• Βάθρα θεμελίωσης αρχαίας γέφυρας του Κηφισού στο ανατολικό φρέαρ του σταθμού Ελαιώνα
Η Αττικό Μετρό ΑΕ, σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού, προχωρεί στην ανάδειξη τμήματος των
αρχαιολογικών ευρημάτων σε κατάλληλα διαμορφωμένες προθήκες στον σταθμό Αιγάλεω, όπως και
στο επίπεδο της κεντρικής πλατείας του Αιγάλεω, αλλά και σε κατάλληλα διαμορφωμένα στέγαστρα
στον σταθμό Ελαιώνα και στο παρακείμενο φρέαρ εξαερισμού πάνω στην Ιερά Οδό.
Συγκεκριμένα, όσον αφορά τον αρχαιολογικό χώρο της πλατείας, για την προφύλαξη και ανάδειξη του
αρχαιολογικού χώρου θα δημιουργηθεί ένα δίδυμο συμμετρικών πυραμιδοειδών κατασκευών (με
μέγιστο ύψος 6,3m) και ένας υπαίθριος διάδρομος-γέφυρα ανάμεσα για να διευκολύνει την πρόσβαση
στο σταθμό και την παρατήρηση των αρχαιολογικών ευρημάτων.
Ο αρχαιολογικός χώρος θα φωτίζεται εσωτερικά και ο διάδρομος θα προσφέρει διαφάνεια προκειμένου να είναι ορατό το κυριότερο εύρημα, τμήμα της αρχαίας Ιεράς Οδού το οποίο είναι σε παράλληλη θέση με την σημερινή Λεωφόρο.
Δημόσιον Σήμα:
Με την αφορμή σωστικής ανασκαφής, που διενήργησε η Γ΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασσικών Αρχαιοτήτων, με ανασκαφέα την αρχαιολόγο Χάρι Στούπα, εν όψει της κατασκευής
Θεάτρου σε οικόπεδο επί της οδού Σαλαμίνος 35, στην Αθήνα, κοντά στον αρχαιολογικο χώρο του
Κεραμεικού, ΒΔ του Διπύλου, απεκαλύφθη ένα τμήμα του Δημοσίου Σήματος.
Το Δημόσιο Σήμα ήταν νεκροταφείο της αρχαίας Αθήνας, το οποίο είχε αναπτυχθεί στις παρυφές της
οδού που ξεκινούσες από το Δίπυλο, καλύπτοντας απόσταση 1.500m περίπου. Στην αφετηρία το
πλάτος της έφθανε τα 40m.
Εκτός από τις διάσπαρτες πληροφορίες σε αρχαία κείμενα σώζεται εκτενής περιγραφή του Παυσανία
(Ι, 29, 2-16) κατά τον 2o μ.Χ. αιώνα. Εκεί υπήρχαν τάφοι δημοσίων προσώπων οπως του Σόλωνος, των
τυραννοκτόνων, του Κλεισθένους, του δημοκρατικού ηγέτη Εφιάλτου, του Περικλέους, των ρητόρων
Ευβούλου και Λυκούργου, των φιλοσόφων Ζήνωνος και Χρυσίππου, στρατηγών όπως του
Φορμίωνος, Θρασυβούλου και Χαβρίου, αλλά κυρίως ένας μεγάλος αριθμός πολυανδρίων (κοινών
τάφων) των πεσόντων στους πολέμους, έτσι ώστε το Δημόσιο Σήμα να δίνει την εικόνα πολεμικού
νεκροταφείου.
Η χρήση του χώρου ως νεκροταφείου, και μάλιστα με ταφές δημοσία δαπάνη, μαρτυρείται από την
εποχή του Σόλωνος, ενώ o συστηματικός κοινός ενταφιασμός των πεσόντων στους πολέμους,
δημοσία δαπάνη πάντα, δείχνει να συστηματοποιείται από την εποχή του Κίμωνος. Και τα πολυάνδρια
και οι ταφές δημοσίων προσώπων σ’ αυτόν τον χώρο εξακολουθούν τουλάχιστον μέχρι τον 3ο π.Χ.
αιώνα. Κατά την επίσημη τελετή του ενταφιασμού, στους ήρωες των πολέμων, που τα οστά τους
μεταφέρονταν από τα πεδία των μαχών στην Αθήνα, απεδίδοντο τιμές αθανάτων, γίνονταν αγώνες,
εξεφωνείτο επιτάφιος λογος, ενώ η πολιτεία τιμούσε και ανελάμβανε την φροντίδα των οικείων τους.
Στους τάφους τους ιδρύονταν στήλες με πίνακες πεσόντων κατά φυλές. Παρά τις πολυάριθμες
ανασκαφές των τελευταίων 40 χρονων στην περιοχή, ενώ σε πολλά τμήματά της είχε εντοπισθεί η οδός,
δεν είχε αποκαλυφθεί κανένα από τα σημαντικά ταφικά της μνημεία, με εξαίρεση τα ελάχιστα που
συμπεριλαμβάνονται στον αρχαιολογικο χώρο του Κεραμεικού.
Η ανασκαφή
Η ανασκαφή απεκάλυψε τέσσερα ταφικά μνημεία-πολυάνδρια του 5ου π.Χ. αιώνα. Στην ταύτισή τους,
εκτός από τη μορφολογία, τον υπόγειο χαρακτήρα τους και τη θέση του οικοπέδου αμέσως προς
Ανατολάς εντοπισμένου τμήματος της αρχαίας οδού, βοήθησαν και οι μαρτυρίες των αρχαίων
συγγραφέων, ιδιαίτερα του Θουκυδίδη (ΙΙ, 34, 1-7), που περιγράφει την τελετή του ενταφιασμού των
πρώτων νεκρών του Πελοποννησιακού πολέμουσαν εφαρμογή του “Πατρίου Νόμου”.
Πρόκειται για κτίσματα από πωρόλιθο, τύπου θήκης, ιδιαίτερα επιμήκους κάτοψης, στενού πλάτους και
ύψους δύο δομών καλυμμένων με πλάκες, κατασκευασμένα επιμελώς από μνημειακούς ογκόλιθους
εδραζόμενους επί πλακοστρώσεως, εντός ορυγμάτων διάταξης σχήματος Π.
Στο εσωτερικό του ενός πολυανδρίου ευρέθησαν κατά χώραν καμένα οστά και αγγεία-κτερίσματα, που
δεν φέρουν ίχνη καύσης, υποδηλώνοντας έτσι την μετά την καύση κτέριση των νεκρών.
Στις διαταραγμένες στρώσεις εντοπίσθηκαν καμένα οστά στιβαρών ανδρών, καθώς και κεραμεική
εξαιρετικής ποιότητας, μέρος της οποίας μπορεί να αποδοθεί σε κύκλους γνωστών ζωγράφων της
κλασικής περιοδου, όπως του ζωγράφου του Αχιλλέως, του Τύμβου, του Κλεοφώντος κ.α.
Η κεραμεική που περισυνελέγη από αδιατάρακτα στρώματα τοποθετεί τα μνημεία στο γ΄ τέταρτο του 5ου
π.Χ. αιώνα. Αυτό το χρονικό διάστημα περιλαμβάνει την τελευταία περίοδο των ζυμώσεων που
οδήγησαν, με το απόγαιο της Αθηναϊκής ηγεμονίας, στον Πελοποννησιακό πόλεμο, καθώς και τα
πρώτα έτη αυτού του πολέμου.
Η ανακάλυψη είναι κεφαλαιώδους σημασίας για τη συμπλήρωση των γνώσεών μας της τοπογραφίας,
της ιστορίας και ιδιαίτερα της ταφικής αρχιτεκτονικής και κεραμεικής των Αθηνών της κλασικής εποχής.
Ήδη κινήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού η διαδικασία απαλλοτρίωσης των όμορων οικοπέδων, ώστε
να αποκαλυφθούν τα μνημεία στο σύνολό τους, με την προοπτική, επεκτεινομένη η έρευνα, να
συνδεθούν με το Δίπυλο, και να ενταχθούν στην σχεδιαζόμενη Ενοποίηση των Αρχαιολογικών Χώρων
των Αθηνών.
Μνημεία εκκλησιαστικά
Ο μεγάλος αριθμός των μικρών εκκλησιών στον Ελαιώνα οφείλεται στο ότι οι Αθηναίοι άρχοντες,
σύμφωνα με παλιό έθιμο και για την ασφάλεια της τιμής των κοριτσιών τους λόγω της Τουρκικής
Κυριαρχίας έκτιζαν μέσα στα κτήματά τους μικρούς ναούς. Έτσι εξηγείται το πλήθος των εκκλησιών του
Ελαιώνα, οι οποίες παίρνουν το όνομά τους από το όνομα του Αγίου στη μνήμη του οποίου κτίσθηκαν
με την προσθήκη του ονόματος του κτηματία στην ονομαστική ή γενική πτώση π.χ. Άγιος Δημήτριος
του Καβαλάρη ή Άγιος Δημήτριος Καβαλάρης. Μερικές φορές οι εκκλησίες αυτές εκτός από το όνομα
του Αγίου παίρνουν κι ένα χαρακτηριστικό επίθετο, π .χ. Άγιος Νικόλαος ο χωστός.
Οι μικροί αυτοί ναοί σε όλη την έκταση του Ελαιώνα διασώζουν αφενός αρχιτεκτονικούς τύπους
μεταβυζαντινών χρόνων εφαρμοσμένους σε μικρά κτίσματα και αφετέρου τον συνήθη τύπο των
εκκλησιών της Τουρκοκρατίας. Διακρίνονται, δηλαδή, δύο τύποι: τετράγωνα κτίσματα στεγαζόμενα με
τρούλο και ορθογώνια κτίσματα με καμάρα, σε κάποια από τα οποία ανοίγονται στις μακρές πλευρές
τυφλά τόξα, διακοσμημένα με τοιχογραφίες. Οι εκκλησίες αυτές είναι: η Αγία Άννα, η Αγία Ελεούσα, η
Αγία Ζώνη, η Αγία Μαρίνα, η Αγία Παρασκευή, η Αγία Τριάδα του Τρίμη, ο Άγιος Βλάσιος, ο Άγιος
Γεώργιος & Δημήτριος,ο Άγιος Γεώργιος ο Διασορίτης, ο Άγιος Γεώργιος στην οδό Λυσίου,ο Άγιος
Δημήτριος ο Καβαλάρης, ο Άγιος Ιωάννης (κτήμα Μερκάτη),ο Άγιος Ιωάννης Ρέντη, ο Άγιος Ιωάννης
Ταύρου,ο Άγιος Νικόλαος ο Φτωχός, ο Άγιος Νικόλαος ο Χωστός, ο Άγιος Νικόλαος ο Κρασάς, ο
Άγιος Νικόλαος στα Καθήμεια, ο Άγιος Παντελεήμων, ο Άγιος Πολύκαρπος, ο Άγιος Σάββας, ο Άγιος
Στέφανος,ο Άγιος Τρύφωνας, ο Εσταυρωμένος, η Παλιοπαναγιά, η Παναγιά Κολοκυνθού, η Παναγιά
Μουσταπίδαινα, η Παναγιά Σωτηράκη,η Παναγία του Καλτά και ο Προφήτης Δανιήλ.
Μνημεία κοσμικά
Η ιδιοκτησία του Χασεκή μέσα στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο:
Η ιδιοκτησία του Χασεκή περιήλθε μετά την
απελευθέρωση της Αθήνας από τον οθωμανικό ζυγό το έτος 1833, στο ελληνικό κράτος. Από την
πρώην αγροικία του Χατζή Αλή Χασεκή (κονάκι) διασώζεται σήμερα μόνο ένα τμήμα του ισογείου στο
κτίριο Κριμπά, που αποτελεί και το μοναδικό κτίσμα του Γεωπονικού Πανεπιστημίου που εφάπτεται με την Ιερά Οδό.
Πρόκειται για ένα θολωτό λιθόκτιστο χώρο μήκος 13,5 μέτρων και πλάτους 5, που ανεγέρθηκε κατά τον 18ο αιώνα. Είναι το παλαιότερο υφιστάμενο κτιριακό υπόλειμμα στο Βοτανικό, με αξιοσημείωτη και ιδιότυπη οχυρωματική αρχιτεκτονική. Η πυργοειδής κατασκευή είχε στο ισόγειο, αντί για παράθυρα πολεμίστρες, ενώ η είσοδος, που είχε τοποθετηθεί στον πρώτο όροφο, συνδεόταν με κινητή γέφυρα, η οποία κατέληγε σε υψηλό μαρμάρινο πλατύσκαλο, με μόνο σκοπό να προφυλάσσει
τον Χατζή Αλή Χασεκή από ένοπλες επιδρομές.
Στα μέσα του 19ου αιώνα μέρος του κτιρίου είχε
καταστραφεί και λεηλατηθεί. Μετέπειτα, με την ανάπτυξη του Βοτανικού Κήπου, κατά την Οθωνική εποχή
και την ίδρυση της σχολής, προστέθηκε πάνω από τις διασωζόμενες καμάρες το σημερινό κτίριο
Κριμπά.
Ανατολικά του κτιρίου Κριμπά και πολύ κοντά σ’ αυτό, προβάλλει ακόμα ανέπαφη η «κρήνη του
Χασεκή».
